انواع قلیان و اجزای آن
قلیان و یا به زبان عامیانه، قلیون دارای انواع مختلفی میباشد که هرکدام از آنها ویژگی های بارزی دارند. قلیان نوعی وسیلهی آبی است که از دیرباز برای مصرف تنباکو مورد استفاده قرار میگرفته است. اولین باری که از قلیان استفاده شده و یا به بیان دیگر اختراع شده چندان مشخص نیست اما براساس سنوات و نوشته های تاریخی، پیشینهٔ استفاده از قلیان را میتوان حدّاقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند که یک وسیله هندی-ایرانی است. درواقع در آن زمان کشور هند بخشی از خاک ایران محسوب میشده است.
رفته رفته استفاده از قلیون در شمال آفریقا، خاورمیانه و آسیای مرکزی رواج یافت که همین موضوع باعث بوجود آمدن انواع مختلفی از این وسیله شد. درحال حاضر قلیان یکی از وسایل اصیل و مهم در میان ایرانیان شناخته میشود و خرید و فروش آن در کشورمان بسیار رواج دارد.
اجزای انواع قلیان
با اینکه قلیان ها شکل و شمایل متفاوتی دارند و هر کدام از آنها به نحو خاصی طراحی و تولید میشوند. اما همگی آنها در 6 جزء اصلی یکسان میباشند. وظایف هر کدام از این اجزا در انواع قلیان های مختلف، کاملاً مشابه بوده و تنها در شکل ظاهری با یکدیگر متفاوت هستند. هر کدام از این اجزا به شرح زیر میباشند:
- بادگیر قلیان: وسیلهای است که روی سری قلیان قرار گرفته تا از تماس هوا و باد با زغال جلوگیری کند. از این طریق مانع از خاموش شدن زغال میشود.
- آتشدان یا سری: این بخش یکی از مهمترین اجزای قلیون محسوب میشود که به تنه متصل میگردد. سری معمولاً از جنس سفال یا سیلیکون و به شکل نوعی قیف میباشد. در داخل آن تنباکو قرار گرفته و بر روی آن، زغال ها را قرار میدهند.
- تنه یا میانه قلیان: جنس میانه معمولا از جنس فلز برنج یا چوب و گاهی کریستالی میباشد. برای زیبایی بیشتر قلیون، حکاکی های مختلفی بر روی بدنه آن انجام میدهند. میانه از بالا به سری قلیان و از پایین به کوزه قلیان وصل میشود.
- کوزه: این بخش از قلیون در در انواع مختلفی با ظواهر گوناگونی تولید میشود. جنس کوزه میتواند از سفال، چوب، شیشه، سنگ، چینی باشد. از کدو، نارگیل، آناناس و میوههای دیگر نیز میتوان به عنوان کوزه قلیان استفاده کرد. کوزه ها نیز جهت زیبایی بیشتر قلیون، مانند تنه تزئین میشوند. درون کوزه قلیان آب میریزند و صدای قل قل قلیان به دلیل وجود آب در کوزه قلیان میباشد. در واقع آب به نوعی نقش فیلترکننده دود را بر عهده دارد.
- میلاب قلیان: یک قطعه میلهای است که به زیر میانه قلیان متصل است که در داخل آب کوزه قلیان قرار میگیرد. در حقیقت عامل ایجاد صدای قل قل آب در کوزه قلیان میلاب است.
- شلنگ: این بخش نقش بسیار مهمی در عملکرد صحیح قلیان و مصرف تنباکو بکار گرفته شده در آن را دارد. شلنگ مسئول انتقال دود تنباکو به دهان مصرف کننده است. جنس این بخش میتواند به صورت پارچهی، سلیکونی، پلاستیکی و حتی چوبی باشد. به هر حال برای مصرف مناسب، شلنگ باید انعطاف پذیری زیاد، استحکام بالا و مقاومت در برابر حرارت و اشعههای مضر خورشید داشته باشد. شلنگ به قسمت بدنه قلیان متصل میشود.
قلیون های مختلف
همانطور که گفته شد، انواع قلیان ها در 6 جزء اصلی با یکدیگر یکسان بوده که دارای عملکرد مشابعی میباشند. درواقع تفاوت اصلی میان این وسایل در شکل ظاهری، نحوه ساخت و جنس اجزای مختلف آنها است. انواع مختلف قلییون به شرح زیر میباشد:
انواع قلیان و قلیان چوبی:
چوب، متریال اصلی ساخت این نوع قلیان است که در ساخت بدنه و اجزای دیگر آن استفاده میشود. قلیون های چوبی را در خراطی ها و کارگاه های تولید قلیان با اشکال مختلفی تولید میکنند. در صنایع دستی از قبیل خاتم کاری در اصفهان و دیگر شهرها قلیان های تزیینی زیبایی از جنس چوب کار شده به شکل خاتم کاری تولید میشود.
نخستین قلیان ها نیز از جنس چوب بودند که بجای شلنگ، یک لوله چوبی که از بدنه قلیون بیرون زده بود، به عنوان شلنگ استفاده میشد.
قلیان کریستالی:
این نوع قلیان ها از زیبایی و جذابیت خاصی برخوردار هستند و همانطور که از اسم آن پیداست جنس بدنه این قلیان از شیشه و پیرکس میباشد. قلیان های کریبستالی در رنگ ها و شکل های مختلفی در بازار وجود دارند که همین موضوع باعث شد انواع قیمت های مختلفی داشته باشند.
قلیان برنجی:
جنس این نوع قلیان از برنج یا برنز میباشد. باتوجه به آنکه برجسته یا پتینه کاری بر روی فلزاتی مانند مس، برنج و یا برنز یکی از هنرهای اصیل ایرانیان است، از این هنر برای طراحی و تزیین قلیون برنجی نیز استفاده میشود. چنین قلیون هایی باتوجه به آنکه با هنر دست طراحی شدهاند از قیمت بسیار بالایی برخوردار هستند.
قلیان عربی:
این نوع قلیان همانطور که از اسمش پیداست در کشورهای عربی بیشتر مورد استفاده قرار میگیرد و شکل ظاهری آن کمی متفاوت با نوع ایرانی آن است. در قلیان های عربی از نوع دو قپه هم استفاده می شود و همچنین در لوازم جانبی آن یخدان نیز موجود میباشد. همچنین قد این قلیون ها نسبتاً بلند است.
قلیان کوچک:
از دیگر انواع قلیون، قلیان های کوچک میباشد. از این نوع قلیان در سفر و یا پیکنیک برای اشغال جای کمتر و حمل و نقل آسان استفاده میشود. ارتفاع قلیان کوچک کمتر از نوع معمولی بوده اما سایر اجزای آن مانند قلیان های رایج میباشد. این قلیان انواع مختلف با قیمت های متفاوت دارد.